Το παιδικό ιχνογράφημα, «η παιδική ζωγραφιά», όπως αποκαλείται από τους ενήλικες, είναι ολόκληρη αφήγηση του παιδικού τρόπου θέασης του κόσμου, της παιδικής σκέψης και φαντασίας, του παιδικού συναισθήματος. Όταν το παιδί ζωγραφίζει, δεν περνά απλά την ώρα του ώστε μείνει ήσυχο και απασχολημένο. Το παιδικό ιχνογράφημα είναι πολλά περισσότερα.

Πλήθος στοιχείων αποκαλύπτεται στο παιδικό ιχνογράφημα αναφορικά με την ομαλή ή με δυσχέρειες μετάβαση του παιδιού στο επόμενο στάδιο ανάπτυξης. Η δόμηση σχέσης εμπιστοσύνης με τον εαυτό και τον κόσμο, η αισιόδοξη ή απαισιόδοξη ματιά, η αυριανή ενασχόληση με πράγματα του κόσμου και η συνειδητή εμπλοκή στη ροή των κοινωνικών δρώμενων ή, αντίθετα, το κλείσιμο στον εαυτό και η αδυναμία σύνδεσης και επικοινωνίας με τον περίγυρο μπορούν ως στάδια ανάπτυξης του παιδιού να διαφανούν ή να ενθαρρυνθούν στο παιδικό ιχνογράφημα.

Όταν ο δάσκαλος τεχνών, Ebenezer Cooke (1837-1913), αποκάλυπτε στο άρθρο του «Our Art Teaching and Child Nature» τις απεριόριστες δυνατότητες πρόσβασης στον παιδικό ψυχισμό που διανοίγει η μελέτη του παιδικού ιχνογραφήματος, για τους περισσότερους – γονείς, παιδαγωγούς και ειδικούς της παιδικής, ψυχικής υγείας- το παιδικό ιχνογράφημα ήταν ακόμα παιδική απασχόληση με μικρή σημασία.

Το παιδικό ιχνογράφημα είναι πράγματι παιδική απασχόληση και παραμένει τρόπος παιχνιδιού. Επειδή, ωστόσο, η εξωτερίκευση συναισθημάτων και σκέψεων δεν πραγματοποιείται στο παιδικό ιχνογράφημα με τον άμεσο και ξεκάθαρο τρόπο των λεκτικών εκφράσεων και των σωματικών κινήσεων, πριν την ανακάλυψη της σπουδαιότητάς του, παραβλεπόταν ο σημαντικός ρόλος του παιδικού ιχνογραφήματος.

Ακολουθώντας ο παιδαγωγός ή ο ειδικός της ψυχικής υγείας τα γραφοκινητικά βήματα του παιδιού στην πορεία της εκμάθησης της γραφής, όπως αποτυπώνονται και στο παιδικό ιχνογράφημα, κατορθώνει να εντοπίσει την ευχέρεια ή δυσχέρεια του παιδιού στην πορεία του για την πρώτη κατάκτηση αυτονομίας. Από την απλή, πρώτη μουντζούρα, έως το αλφάβητο παρατηρεί ότι το παιδί εκφράζεται σιωπηλά αλλά καθαρά και σε μεγάλο βαθμό συγκεκριμένα, για θέματα που του εντυπώνονται και τα οποία επεξεργάζεται με τον δικό του τρόπο στο παιδικό ιχνογράφημα.

Το παιδί περιγράφει στο παιδικό ιχνογράφημα τον κόσμο που το περιβάλλει και τον τρόπο, που το ίδιο τον αντιλαμβάνεται και τον διαχειρίζεται με το νου και τα συναισθήματά του. Μέσα στο παιδικό ιχνογράφημα το παιδί κλείνει ένα σωρό πληροφορίες για τον τρόπο που βλέπει τον εαυτό του και τη θέση του μέσα στην οικογένεια, το σχολείο, τη γειτονιά και για την εικόνα που σχηματίζει στο μυαλό του και αποτυπώνει στο παιδικό του ιχνογράφημα για τα μέλη της οικογένειάς του, τις σχέσεις μεταξύ τους, για τους συμμαθητές, τους δασκάλους του ακόμα και για τον ονειρικό του κόσμο.

Ο τρόπος που βιώνει το παιδί την πραγματικότητα στην καθημερινότητά του, αλλά και τα γεγονότα που την απαρτίζουν κρύβονται ανάμεσα στα χρώματα, στα σχήματα, στα μεγέθη καθώς και στη θέση των λεπτομερειών πάνω στο άσπρο χαρτί, στο οποίο θα συνθέσει το παιδικό του ιχνογράφημα. Πολλές φορές οι επιθυμίες, οι φόβοι, ο θυμός, η ντροπή, δηλαδή συναισθήματα και τάσεις που το παιδί δεν μπορεί, δεν τολμά ή δεν επιτρέπεται να εκφράσει με λόγια βρίσκουν διέξοδο στο παιδικό ιχνογράφημα.

Μπορεί, άλλωστε, να ξετυλίγονται, στο παιδικό ιχνογράφημα, σημαντικές ιστορίες για το παιδί και την κατάσταση που βιώνει σε ορισμένο χρόνο και τόπο ή μπορεί να διαφαίνονται στο παιδικό ιχνογράφημα οι τρόποι, με τους οποίους το παιδί φτάνει ευκολότερα στην μάθηση. Αυτοί τρόποι καθίστανται φανεροί μέσα από την μελέτη του παιδικού ιχνογραφήματος.

Για την διερεύνηση του παιδικού ψυχισμού, όταν πιθανολογείται ότι αυτός έχει πληγεί μέτρια ή και σοβαρά λόγω συγκρούσεων, ενδοοικογενειακών ή ενδοσχολικών ή όταν υπάρχουν ενδείξεις ότι το παιδί έχει υποστεί οποιαδήποτε μορφή κακοποίησης, το παιδικό ιχνογράφημα συγκαταλέγεται στα αξιόπιστα ψυχομετρικά εργαλεία.

Η αξία του παιδικού ιχνογραφήματος συνίσταται στην περίπτωση αυτή στο γεγονός ότι ζωγραφίζοντας το παιδί νιώθει ελεύθερο να εκφράσει, όσα δεν εκφράζει λεκτικά, είτε γιατί δεσμεύεται από φόβους είτε γιατί ακόμα είναι σε ηλικία τόσο μικρή που δεν μπορεί να χειριστεί την γλώσσα, όπως θα ήθελε. Στο παιδικό ιχνογράφημα μιλά με τη γλώσσα που χειρίζεται άνετα και ανεμπόδιστα.

Η αποκωδικοποίηση του παιδικού ιχνογραφήματος αποτελεί ισχυρό όπλο και είναι στην διάθεση του παιδαγωγού στον αγώνα ενάντια στις παιδικές φοβίες και στα παιδικά τραύματα. Αναλύοντας την κάθε λεπτομέρεια απ’ αυτές που συνθέτουν το παιδικό ιχνογράφημα, ο παιδαγωγός κατανοεί την προσωπικότητα που βρίσκεται στα πρώτα στάδια σχηματισμού της. Η έγκαιρη αυτή γνώση μέσω του παιδικού ιχνογραφήματος, επιτρέπει παρεμβάσεις, οι οποίες μπορούν να μετριάσουν παράγοντες ανασταλτικούς της παιδικής έκφρασης και δημιουργικότητας και να προάγουν τα χαρίσματα του παιδικού, ψυχικού δυναμικού.

Η εικαστική θεραπεία με εργαλείο το παιδικό ιχνογράφημα, αποτελεί πολλά υποσχόμενη θεραπευτική μέθοδο, σε παιδιά, που παρουσιάζουν σημάδια ύποπτα για ψυχικά τραύματα ή και απλά για δυσκολίες μάθησης ή προσαρμογής στο στενότερο και ευρύτερο περιβάλλον τους.

Η εικαστική θεραπεία βασίζεται στην θεραπευτική δύναμη, που παρατηρήθηκε ήδη από το 1940 ότι ασκεί στον άνθρωπο η δημιουργική έκφραση. Ξεκίνησε επίσημα να χρησιμοποιείται ως θεραπευτική μέθοδος την δεκαετία του ’60 στις ΗΠΑ και στο Ηνωμένο Βασίλειο. Η Ελλάδα την υιοθέτησε είκοσι χρόνια περίπου αργότερα.

Το παιδικό ιχνογράφημα, ως δημιουργική έκφραση του παιδιού, συμπεριλαμβάνεται στην εικαστική θεραπεία μαζί με άλλες μεθόδους, όπως οι κατασκευές με πηλό ή τα διάφορα χειροτεχνήματα. Ο παιδαγωγός ή ο θεραπευτής της παιδικής ψυχικής υγείας, εφαρμόζοντας την εικαστική θεραπεία με το παιδικό ιχνογράφημα, μπορεί να έχει εξαιρετικά αποτελέσματα, καθώς το παιδικό ιχνογράφημα δίνει στο παιδί το περιθώριο να προβεί σε ελεύθερη και ανεπηρέαστη προβολή του ψυχικού του κόσμου.

Όλοι όσοι συμμετέχουν στην θεραπευτική ή παιδαγωγική διαδικασία, με στόχο την θεραπεία ή την υποβοήθηση παιδιών, θα βρουν στο παιδαγωγικό ιχνογράφημα το χάρτη προσανατολισμού στον ψυχισμό του παιδιού. Το χάρτη αυτό, το ίδιο το παιδί είτε δεν είναι σε θέση είτε εμποδίζεται από ποικιλία παραγόντων να περιγράψει. Αυτά τα φράγματα τα υπερβαίνει το παιδικό ιχνογράφημα.

Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι διαφορετικές, επιστημονικές προσεγγίσεις στο χώρο των δύο επιστημονικών πεδίων, της παιδαγωγικής επιστήμης και της ψυχολογίας, συγκλίνουν στην αποτίμηση του παιδικού ιχνογραφήματος ως εργαλείου σημαντικού για την πρόσβαση και την υποστήριξη του παιδικού, ψυχικού κόσμου.